Rewolucja przemysłowa, przewrót przemysłowy,
potoczne określenie całości zmian technicznych, ekonomicznych i społecznych będących konsekwencją transformacji gospodarki opartej na wykorzystaniu biologicznych, odnawialnych, źródeł energii (mięśnie, woda, wiatr, drewno) do gospodarki opartej na mineralnych źródłach energii (XVIII–XIX w. — węgiel, XX w. — ropa naftowa);
rezultat zastosowania nowych, udoskonalonych narzędzi pracy we wszystkich gałęziach przemysłu, a zwłaszcza mechanizacji pracy; zjawisko wieńczące proces przechodzenia od systemu społecznego opartego na rolnictwie oraz handlowej dominacji miast do systemu społeczeństwa przemysłowego. Rewolucję przemysłową poprzedził proces tzw. protoindustrializacji (organizacja produkcji przez właściciela kapitału w jednym miejscu, przy wykorzystaniu maszyn i wolnej siły roboczej), polegający na koncentracji produkcji przy szerszym wykorzystaniu i nieznacznej modernizacji starych technologii (manufaktury) w warunkach dominacji tradycyjnych struktur społecznych (system cechowy, pańszczyzna), np. produkcja jedwabiu w Bolonii w XVI w., inwestycje przemysłowe w Królestwie Polskim przed 1830. Zainicjowana w Wielkiej Brytanii, gdzie w XVIII w. wzrost liczby ludności miejskiej (odpływ ludzi ze wsi w efekcie ogradzania) doprowadził do zmiany struktury własności i podniesienia się dochodów z rolnictwa, a w rezultacie do rozwoju rynku wewnętrznego; w połączeniu z rozwojem handlu zagranicznego i potrzebami militarnymi państwa oraz wielkich kompanii handlowych doprowadziło to do konieczności rozwoju produkcji, zwłaszcza hutniczej i tekstylnej; nadmierna trzebież lasów i związany z tym niedostatek węgla drzewnego spowodowały obalenie zakazu używania węgla kamiennego w hutnictwie (1709), a trudności z jego wydobyciem stały się przyczyną zastosowania pompy wodnej napędzanej silnikiem parowym (T. Newcomen, 1711); wzrost zapotrzebowania na tanie tekstylia oraz import bawełny z Indii, w sytuacji braku regulacji cechowych dotyczących produkcji wyrobów bawełnianych, doprowadziły do rozwoju tego sektora w warunkach wolnej konkurencji; zastosowanie i upowszechnienie silnika parowego (zbudowanego przez J. Watta, 1782) oraz koncentracja produkcji (początkowo głównie tekstylnej) w fabrykach przyniosły jej wzrost i obniżkę cen; postęp techniczny, możliwy dzięki systemowi kredytowania produkcji (nieobecnemu na kontynencie) zarówno przez banki prywatne, jak i Bank Anglii, zapewniał stały wzrost produkcji, obniżkę cen i poszerzanie rynku. Górnictwo, przemysł hutniczy, tekstylny, a w dalszej perspektywie także maszynowy, zapewniły Wielkiej Brytanii szybki wzrost gospodarczy; rozwojowi przemysłu towarzyszył rozwój transportu — zwłaszcza pojawienie się kolei i żeglugi parowej stało się dominującym czynnikiem wzrostu gospodarczego w 2. połowie XIX w. Przekształcenia strukturalne gospodarki Wielkiej Brytanii ok. 1750–1850 umożliwiło ciągłe wdrażanie do produkcji nowych wynalazków, czego rezultatem były: stały postęp technologiczny (kolejne „rewolucje techniczne”), racjonalizacja pracy oraz powstanie rynku masowego odbiorcy. Zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii droga rozwoju gospodarczego została zaadaptowana na kontynencie europejskim, gdzie po pokonaniu lokalnych barier strukturalnych starano się przeprowadzić industrializację na wzór brytyjski: najwcześniej w Belgii (po 1815), potem Francji (po 1830), Niemczech (po 1850 i po 1871) i Stanach Zjednoczonych (po wojnie secesyjnej 1861–65); w Rosji dopiero ścisła współpraca polityczno-gospodarcza z Francją doprowadziła po 1893 do pojawienia się na szeroką skalę procesów charakterystycznych dla rewolucji przemysłowej. Na obszarze środkowowschodniej Europy, z wyjątkiem Śląska, gdzie maszyny parowe i koks w wielkopiecownictwie stosowano już pod koniec XVIII w. — rewolucja przemysłowa najwcześniej dokonała się w Czechach (po 1848) i Królestwie Polskim (ok. 1850–1890), które stały się najlepiej rozwiniętymi gospodarczo obszarami monarchii habsburskiej i państwa rosyjskiego. W Azji wzorce przemian strukturalnych właściwych dla rewolucji przemysłowej przyjęły się jedynie w Japonii (po 1868); dopiero w 2. połowie XX w. dokonano industrializacji w niektórych innych krajach Dalekiego Wschodu (tzw. Tygrysy Azjatyckie). Rewolucja przemysłowa doprowadziła do dominacji gospodarczej, następnie politycznej burżuazji, posługującej się ideologią liberalizmu w walce o zdobycie i zachowanie swojej pozycji społecznej; rozwój produkcji fabrycznej spowodował ewolucję struktur społecznych: nastąpiło drastyczne obniżenie odsetka ludności zatrudnionej w rolnictwie — w Wielkiej Brytanii już do połowy XIX w. (do ok. 26 %), w innych krajach rozwiniętych do 1. połowy XX w., równocześnie zaś powstała nowa wielka klasa społeczna — wielkoprzemysłowi robotnicy; wielkiego przyspieszenia doznał proces urbanizacji w okręgach przemysłowych (tworzenie się nowych metropolii, jak Manchester czy Łódź); skutkiem rewolucji przemysłowej było także powstanie nowej formuły państwa, wykorzystującego ideologię nacjonalizmu, dążącego do dominacji gospodarczej, a przez nią politycznej (rezultatem był m.in. nowoczesny kolonializm). Globalnymi konsekwencjami rewolucji przemysłowej była stopniowa powszechna poprawa standardów życia, a równocześnie pojawienie się cyklicznych kryzysów ekonomicznych i związanego z nimi okresowego bezrobocia i niepewności socjalnej; istotnym skutkiem rewolucji przemysłowej jest zanieczyszczenie środowiska.